જનતાનો જનાદેશ ભારતીય રાજનીતિમાં શું અસર કરી શકશે ?

તાજેતરમાં યોજાયેલી લોકસભાની ચૂંટણીમાં ભારતની જનતાએ તમામ એક્ઝિટપોલને ફગાવી દીધા હતા અને એવો જનાદેશ આપ્યો હતો જેની કોઈએ કલ્પના પણ કરી ન હતી. તમામ અટકળો છતાં નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં આજે ત્રીજી વખત એનડીએ સરકાર બનાવી છે. પરંતુ આ ચૂંટણીમાં જનતાએ આપેલા જનાદેશનો અર્થ શું છે અને ભવિષ્યમાં ભારતીય રાજકારણમાં શું અસર જોવા મળશે?

સંસદની કાર્યવાહીમાં ફેરફાર જોવા મળી શકે છે. ભાજપે સંસદની દરેક કાર્યવાહીમાં અન્ય ગઠબંધન ભાગીદારોનો અભિપ્રાય લેવો પડશે. આ સાથે સરકારની અંદર શું ચાલી રહ્યું છે તે મીડિયામાં આવશે અને સામાન્ય લોકો સુધી પણ પહોંચશે. અત્યાર સુધી સંસદ ભવનની મોટાભાગની સ્થાયી સમિતિઓ નિષ્ક્રિય પડી હતી. પરંતુ આ મજબૂત અને સક્રિય ભૂમિકામાં આવી શકે છે. અગાઉ ભાજપ પોતાના દમ પર બહુમતીમાં હતો, જ્યારે અન્ય પક્ષો જે ગઠબંધનમાં ન હતા, તેમણે પણ રાજ્યસભા અને લોકસભામાં તેમને સમર્થન આપ્યું હતું. અગાઉ ઘણા બિલો ગૃહમાં કોઈપણ ચર્ચા વિના પસાર થઈ ગયા હતા, પરંતુ હવે તેની શક્યતા ઓછી જણાઈ રહી છે.

►આવું કેમ થયું?

♦ રામ મંદિરનું ટ્રમ્પ કાર્ડ કામ ન કરી શક્યું

રામ મંદિરના અભિષેકના દિવસે દેશમાં અલગ જ માહોલ જોવા મળ્યો હતો. માત્ર યુપીમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર દેશમાં ઉજવણીનો માહોલ હતો. તે દિવસે દેખાતા ઉત્સાહને કારણે ભાજપે યુપી સહિત સમગ્ર દેશમાં જોરદાર લહેર ઉભી કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. પરંતુ આ મુદ્દો ધીમે ધીમે જનતા અને ભાજપ વચ્ચે ફિક્કો પડતો ગયો. ભાજપ રામ મંદિરને પોતાનું ટ્રમ્પ કાર્ડ માની રહી હતી જે કામ ન કરી શક્યું. આનું સૌથી મોટું ઉદાહરણ સમાજવાદી પાર્ટીને યુપીમાં 37 બેઠકો અને અવધ ક્ષેત્રમાં ભાજપની કારમી હાર છે. સામાન્ય રીતે લોકોમાં એવી ચર્ચા પ્રવર્તે છે કે રામ મંદિર મળી ગયું છે પરંતુ આ સિવાય અન્ય મુદ્દાઓ પણ છે એનું શું થયું ?

♦ કેટલાક નિવેદનોએ પછાત લોકોને ડરાવી દીધા

ચૂંટણી પ્રચાર દરમિયાન ભાજપના કેટલાક નેતાઓએ નિવેદનો આપ્યા હતા કે બંધારણ બદલી શકાય છે. દાવો માં, તેમણે અથવા પક્ષે તે નિવેદનોથી પોતાને દૂર કર્યા. પરંતુ વિપક્ષે તેનો ફાયદો ઉઠાવ્યો. રાહુલ ગાંધી જાહેર સભાઓમાં બંધારણ બતાવતા જોવા મળ્યા હતા. અમે સંવિધાનને બચાવવા માટે લડી રહ્યા છીએ તે વાતનું પુનરાવર્તન કરતા રહ્યા. છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ભાજપ પછાત વોટબેંક કબજે કરવામાં સફળ રહ્યું હતું, પરંતુ આ વખતે પછાત વર્ગે ભાજપને સાથ આપ્યો નથી. તેમને અનામત ખતમ થવાનો ડર બતાવવામાં આવ્યો હતો.

♦ આરએસએસની નિષ્ક્રિયતા

આ વર્ષે લોકસભાની ચૂંટણીમાં સંઘ અને ભાજપ ખૂબ જ દૂર રહ્યા હતા. એવું કહી શકાય કે ભાજપે સંઘનો સહકાર નહોતો લીધો. સમગ્ર દેશમાં સામાજિક અને સંપર્ક કાર્યમાં રોકાયેલા છજજ સ્વયંસેવકો ચૂંટણી પ્રક્રિયા દરમિયાન દેખાતા ન હતા. આ પહેલા 2004ની લોકસભા ચૂંટણીમાં પણ છજજની ઉપેક્ષાનું પરિણામ ભાજપને ભોગવવું પડ્યું હતું. તાજેતરમાં ભાજપના રાષ્ટ્રીય અધ્યક્ષ જે. પી. નડ્ડાએ પોતાના નિવેદનમાં સંકેત આપ્યો હતો કે ભાજપને કોઈની જરૂર નથી.

♦ રાજપૂત અને જાટ સમાજમાં રોષ જોવા મળ્યો 

ભાજપ પ્રત્યે રાજપૂત અને જાટ સમાજની નારાજગીની અસર પણ જોવા મળી હતી. કોંગ્રેસ અને અન્ય પ્રાદેશિક વિરોધ પક્ષોને આનો ફાયદો થયો. રાજસ્થાન, હરિયાણા, યુપી અને અન્ય રાજ્યોમાં, કોંગ્રેસ અને પ્રાદેશિક પક્ષોએ આ સમુદાયોની નારાજગીનો લાભ લીધો અને અલગ વાતાવરણ ઊભું કર્યું. બધું જાણવા છતાં ભાજપ તેની અવગણના કરતું રહ્યું. ભાજપે યુપીમાં ટિકિટ વિતરણમાં રાજપૂત સમુદાયની અવગણના કરી, જ્યારે ખેડૂતોના આંદોલન અને જાટ આરક્ષણના મુદ્દાને લઈને અસંતોષ હતો.

♦ વિપક્ષ ‘કરો યા મરો’ની સ્થિતિમાં હતો.

આ ચૂંટણી વિપક્ષ માટે ’કરો યા મરો’ જેવી હતી કારણ કે વિપક્ષી નેતાઓ પર ઊઉ અને ઈઇઈં દ્વારા દરોડા પાડવામાં આવી રહ્યા હતા. 150 જેટલા સાંસદોને ગૃહમાંથી સસ્પેન્ડ કરવા, ભ્રષ્ટાચારના આરોપમાં જેલમાં જતા બે મુખ્ય પ્રધાનો, રાહુલ ગાંધીની લોકસભામાંથી હકાલપટ્ટી વગેરે મહત્ત્વના નિર્ણયો લેવામાં આવ્યા હતા. જેના કારણે આ ચૂંટણીમાં વિપક્ષ એક થઈને લડ્યા હતા.

♦ જાતિ ગણતરી પણ એક મુદ્દો હતો

I.N.D.I.A. . ગઠબંધન શરૂઆતથી જ જાતિની વસ્તી ગણતરી અંગે અવાજ ઉઠાવતું રહ્યું. તેજસ્વી અને નીતિશ કુમારે બિહારમાં જાતિ ગણતરીની રાજનીતિ શરૂ કરી. બીહારમાં જાતિ ગણતરી હાથ ધરવામાં આવી હતી. આ પછી અખિલેશ યાદવ અને રાહુલ ગાંધી બંનેએ આક્રમક રીતે આ કાર્ડ રમ્યું. આ બહાને તેઓ ઓબીસી સુધી પહોંચ્યા હતા. ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહાર જેવા રાજ્યોમાં પણ સફળતા મળી.

► આગળ શું થશે?

♦ વિપક્ષ પહેલા કરતા વધુ મજબૂત ભૂમિકામાં જોવા મળશે

ચૂંટણી પરિણામોએ સ્પષ્ટ સંદેશ આપ્યો છે કે આ વખતે વિપક્ષ મજબૂત ભૂમિકામાં રહેશે.આ મજબૂતીની અસર એ થશે કે વિપક્ષ ગૃહની બહાર અને ગૃહની અંદર વધુ આક્રમક બનશે. 10 વર્ષોમાં પ્રથમ વખત વિપક્ષના નેતાને ગૃહમાં સ્થાન મળશે. વિપક્ષના નેતાને કેબિનેટ મંત્રીનો દરજ્જો અને પ્રોટોકોલ હોય છે. તમામ મોટા નિર્ણયોમાં તેની ભૂમિકા હશે. સાથે જ વિપક્ષી સભ્યોની સંખ્યા વધુ હશે તો વિપક્ષ કોઈપણ ખોટા નિર્ણય પર વધુ અવાજ ઉઠાવી શકશે.

♦ સંસદની સ્થિતિ બદલાશે

સંસદની કાર્યવાહીમાં ફેરફાર જોવા મળી શકે છે. ભાજપે સંસદની દરેક કાર્યવાહીમાં અન્ય ગઠબંધન ભાગીદારોનો અભિપ્રાય લેવો પડશે. આ સાથે સરકારની અંદર શું ચાલી રહ્યું છે તે મીડિયામાં આવશે અને સામાન્ય લોકો સુધી પણ પહોંચશે. અત્યાર સુધી સંસદ ભવનની મોટાભાગની સ્થાયી સમિતિઓ નિષ્ક્રિય પડી હતી. પરંતુ આ મજબૂત અને સક્રિય ભૂમિકામાં આવી શકે છે. અગાઉ ભાજપ પોતાના દમ પર બહુમતીમાં હતો, જ્યારે અન્ય પક્ષો જે ગઠબંધનમાં ન હતા, તેમણે પણ રાજ્યસભા અને લોકસભામાં તેમને સમર્થન આપ્યું હતું. અગાઉ ઘણા બિલો ગૃહમાં કોઈપણ ચર્ચા વિના પસાર થઈ ગયા હતા, પરંતુ હવે તેની શક્યતા ઓછી જણાઈ રહી છે.

♦ બીજેપીના બિલો ઠાલવી દેવામાં આવશે​

તેમની રાજકીય કારકિર્દીમાં પ્રથમ વખત વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી ગઠબંધન સરકારનું નેતૃત્વ કરી રહ્યા છે. પહેલા એવું થતું હતું કે કોઈપણ કાયદો ગૃહમાં આવે તો તે પસાર થવાની લગભગ ખાતરી આપવામાં આવતી હતી, પરંતુ હવે એવું થશે નહીં. ભાજપ સતત દેશમાં સમાન નાગરિક સંહિતા (યુનિફોમ સીવીલ કોડ) લાગુ કરવાની માંગ કરી રહી છે. તે જ સમયે, વસ્તી નિયંત્રણ કાયદો અને ‘વન નેશન વન ઇલેક્શન’ જેવા બિલો પણ ભાજપની પ્રાથમિકતા છે. પરંતુ આવનારા સમયમાં આવા બિલો ગૃહમાં લાવવા મુશ્કેલ બનશે કારણ કે એવું લાગતું નથી કે ગઠબંધન ભાગીદારો તેના પર સહમત થશે.

♦ અગ્નિવીર યોજનાની સમીક્ષા શક્ય

રાહુલ ગાંધી, અખિલેશ યાદવ, મમતા બેનર્જી અને તેજસ્વી યાદવ સહિત તમામ વિપક્ષી નેતાઓએ તેમની જાહેર સભાઓમાં અગ્નિવીર યોજનાનો મુદ્દો આક્રમક રીતે ઉઠાવ્યો હતો. તેની અસર ચૂંટણી પરિણામોમાં પણ જોવા મળી હતી. નીતિશ કુમાર એન.ડી.એ ગઠબંધન ભાગીદાર છે. સરકારની રચના પહેલા જેડીયુના પ્રવક્તા કે. સી. ત્યાગીએ કહ્યું કે સેનાની ભરતીની અગ્નિવીર યોજનાની સમીક્ષા થવી જોઈએ. આવી સ્થિતિમાં સરકાર આ અંગે ફરીથી વિચાર કરશે અથવા તેમાં ફેરફાર કરશે તેવી પૂરી આશા છે.

 ♦ એજન્સીઓની વિશ્વસનીયતા વધશે

ED અને CBI જેવી એજન્સીઓ છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં સવાલોના ઘેરામાં છે કારણ કે મોટાભાગની કાર્યવાહી વિપક્ષી નેતાઓ સામે કરવામાં આવી છે. ગઠબંધન સરકારમાં, આ એજન્સીઓની વિશ્વસનીયતા પર પ્રશ્નો ઉભા થશે કારણ કે શાસક પક્ષમાં વિપક્ષ અને ગઠબંધન ભાગીદારોની પણ આ એજન્સીઓના વડાઓની ચૂંટણીમાં મોટી ભૂમિકા હશે.

♦ EVM એ ફરી આત્મવિશ્વાસ મેળવ્યો

છેલ્લા એક દાયકામાં ઈવીએમને લઈને સતત સવાલો ઉભા થઈ રહ્યા છે. જ્યારે પણ ભાજપ કેન્દ્રમાં અથવા કોઈપણ રાજ્યમાં મજબૂત બહુમતી સાથે સત્તામાં આવે છે, ત્યારે વિપક્ષો ઊટખનો મુદ્દો મુખ્ય રીતે ઉઠાવતા હતા. ઊટખને લગતો મુદ્દો એ હદે પહોંચી ગયો હતો કે ચૂંટણી પંચે તેની વિશ્વસનીયતા સુનિશ્ચિત કરવા VVPAT ઇન્સ્ટોલ કરવું પડ્યું હતું. નવીનતમ આદેશથી ઈવીએમની વિશ્વસનીયતા વધી છે.

► શું છે આ જનાદેશની અસરો

♦ બંનેની જીત છે, બંનેની હાર​

આ વખતે લોકસભા ચૂંટણી બાદ લોકોમાં એવી ચર્ચા છે કે આ પરિણામથી સત્તાધારી પક્ષ અને વિપક્ષ બંને ખુશ છે. કેટલાક લોકો કહી રહ્યા છે કે એનડીએ ખુશ છે કારણ કે તેને ત્રીજી વખત સત્તા મળી છે પરંતુ વિપક્ષ કેમ ખુશ છે? વિપક્ષના ખુશ થવાનું સૌથી મોટું કારણ એ છે કે નરેન્દ્ર મોદીની લહેર હેઠળ વિપક્ષ ધીમે ધીમે ગાયબ થઈ રહ્યો હતો. વિપક્ષ પોતાની લડાઈ પણ લડી શકે તેવી સ્થિતિમાં નહોતો. પરંતુ આજે વિપક્ષ પોતાની લડાઈ લડવાની સ્થિતિમાં છે.

શાસક પક્ષની હાર એ છે કે છેલ્લી ચૂંટણીમાં જે રાજ્યમાંથી સૌથી વધુ બેઠકો જીતી હતી તે ઉત્તર પ્રદેશ હતું પરંતુ ત્યાં તેને જોરદાર હાર મળી હતી. ભાજપે 400 બેઠકોનો વિશાળ લક્ષ્યાં ક રાખ્યો હતો પરંતુ તે છેલ્લી લોકસભા ચૂંટણી જેટલી બેઠકો મેળવવામાં નિષ્ફળ રહી હતી. શાસક પક્ષની જીત એ અર્થમાં મહત્વની છે કે નરેન્દ્ર મોદી હેટ્રિક ફટકારી રહ્યા છે. તેઓ પંડિત જવાહરલાલ નેહરુ પછી સતત ત્રીજી વખત વડાપ્રધાન બનનાર બીજા નેતા હશે.

♦ રાહુલ ગાંધીની છબી બદલાઈ

‘ભારત જોડો’ યાત્રાએ રાહુલ ગાંધીની છબીને સંપૂર્ણપણે બદલી નાખી. તેમની રાજકીય વિશ્વસનીયતા વધી. આ પ્રવાસે તેમને દેશના વિવિધ ક્ષેત્રોના સ્થાનિક મુદ્દાઓને સમજવામાં મદદ કરી. પ્રવાસ દરમિયાન તેઓ ખેડૂતો, મજૂરો, મહિલાઓ, યુવાનો અને સામાન્ય લોકોને મળ્યા. તેઓ મોંઘવારી અને બેરોજગારી જેવા તેમના મુદ્દાઓને સમજતા હતા અને લોકોને તેમના વિશે સમજાવવામાં સફળ રહ્યા હતા. ગત લોકસભા ચૂંટણીમાં 52 બેઠકો જીતનાર કોંગ્રેસે 99 બેઠકો જીતી હતી.

♦ મોંઘવારી અને બેરોજગારીનો મુદ્દો બની ગયો છે​

બેરોજગારી અને મોંઘવારીનો મુદ્દો લોકોમાં હતો પણ તે હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયો. રામ મંદિરના નામે ભાજપ હિન્દુત્વના એજન્ડા પર આ ચૂંટણી લડવામાં વ્યસ્ત હતી. વિપક્ષનું ધ્યાન બેરોજગારી અને મોંઘવારીના મુદ્દા પર રહ્યું. ભાજપ આનો કોઈ જવાબ આપી શક્યું નથી. દરેક વખતે એવું બનતું હતું કે ભાજપ ચૂંટણી મેદાનમાં હિન્દુત્વની પીચ તૈયાર કરતી હતી પરંતુ ઈં.ગ.ઉ.ઈં.અ. આ જોડાણે બેરોજગારી અને મોંઘવારીની ચૂંટણીની પીચ તૈયાર કરી.